کد مطلب:188703 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:244
مبارزه با توهمات قدریه و جبریه
از جمله مسایل بحث انگیز معارف اسلامی كه از دیر زمان، ذهن اندیشه وران و حتی عامیان را به پرسش های مختلف بر می انگیخته، مسأله جبر و اختیار است.
در قرآن كه محور تعالیم اسلامی است از یك سو حاكمیت مطلق الهی بر تمامی ابعاد و زوایای هستی به انسان یادآوری شده است، و از سوی دیگر اعمال و موضعگیری آدمیان در صحنه ی زندگی و در میدان كفر و ایمان، عمل خود آنان بشمار آمده است.
در برخی آیات می خوانیم:
«ما شاء الله لا قوة الا بالله». [1] .
خواست، خواست خدا است و نیرویی جز به اتكای خدا وجود ندارد.
«و ما تشاؤون الا ان یشاء الله...» [2] .
شما چیزی را نمی خواهید مگر این كه خداوند بخواهد.
«تضل بها من تشاء و تهدی بها من تشاء». [3] .
[ صفحه 84]
خداوند آن كس را كه بخواهد به وسیله ی آیات قرآن گمراه می سازد و هر آن كس را كه بخواهد هدایت می كند.
و از سوی دیگر در بعضی از آیات می خوانیم:
«و ما اصابكم من مصیبة فبما كسبت ایدیكم...» [4] .
هر ناگواری كه به شما برسد، نتیجه ی دستاوردهای خود شما است.
«و لتجزی كل نفس بما كسبت و هم لا یظلمون». [5] .
هر فردی به وسیله ی آن چه خود كسب كرده و انجام داده است مجازات می شود و آدمیان مورد ستم واقع نخواهند شد.
«و لا تزر وازرة وزر اخری». [6] .
در نظام داوری حق، هیچ كس سنگینی بار دیگری را بر دوش نمی كشد.
هر یك از این دو دسته آیات، بیانگر بعدی از معرفت جامع دینی است، و نظر به تبین حقیقتی خاص دارد و در صورتی كه جایگاه هر یك از این آیات شناخته نشود، مثلا یك دسته مورد توجه قرار گیرد و دسته ی دیگر نادیده انگاشته شده، یا توجیه و تأویل شود، معرفت دینی به انحراف می گراید، چنان كه در صدر اسلام، دورماندگان از مكتب اهل بیت (ع) به دلیل عدم آشنایی كامل با منطق وحی و عدم تسلط بر مجموعه ی آیات قرآن و ناآگاهی از شیوه ی جمع میان پیام های آن، گرفتار افراط و تفریط شدند، گروهی به جبر گراییدند و دسته ای به تفویض كامل!
این جریان های فكری هر چند در عصر امام صادق (ع) اوج بیشتری یافت، ولی خیزش های آن در عصر امام باقر (ع) نمایان شد.
امام باقر (ع) در رد نظریه ی جبر مطلق و اختیار مطلق می فرمود:
لطف و رحمت الهی به خلق، بیش از آن است كه آنان را به انجام گناهان مجبور سازد، و سپس ایشان را به خاطر كارهایی كه به اجبار انجام داده اند عذاب كند! از سوی دیگر خداوند قاهرتر و نیرومندتر از آن است كه چیزی را اراده كند و تحقق
[ صفحه 85]
نیابد.
از آن حضرت سؤال شد كه مگر میان جبر و اختیار، جایگاه سومی وجود دارد؟
امام باقر (ع) فرمود: آری میان جبر و اختیار مجالسی گسترده تر از فضای آسمان ها و زمین هست. [7] .
راوی حدیث همانند این بیان را به امام صادق (ع) نیز نسبت داده است.
در قرآن كه محور تعالیم اسلامی است از یك سو حاكمیت مطلق الهی بر تمامی ابعاد و زوایای هستی به انسان یادآوری شده است، و از سوی دیگر اعمال و موضعگیری آدمیان در صحنه ی زندگی و در میدان كفر و ایمان، عمل خود آنان بشمار آمده است.
در برخی آیات می خوانیم:
«ما شاء الله لا قوة الا بالله». [1] .
خواست، خواست خدا است و نیرویی جز به اتكای خدا وجود ندارد.
«و ما تشاؤون الا ان یشاء الله...» [2] .
شما چیزی را نمی خواهید مگر این كه خداوند بخواهد.
«تضل بها من تشاء و تهدی بها من تشاء». [3] .
[ صفحه 84]
خداوند آن كس را كه بخواهد به وسیله ی آیات قرآن گمراه می سازد و هر آن كس را كه بخواهد هدایت می كند.
و از سوی دیگر در بعضی از آیات می خوانیم:
«و ما اصابكم من مصیبة فبما كسبت ایدیكم...» [4] .
هر ناگواری كه به شما برسد، نتیجه ی دستاوردهای خود شما است.
«و لتجزی كل نفس بما كسبت و هم لا یظلمون». [5] .
هر فردی به وسیله ی آن چه خود كسب كرده و انجام داده است مجازات می شود و آدمیان مورد ستم واقع نخواهند شد.
«و لا تزر وازرة وزر اخری». [6] .
در نظام داوری حق، هیچ كس سنگینی بار دیگری را بر دوش نمی كشد.
هر یك از این دو دسته آیات، بیانگر بعدی از معرفت جامع دینی است، و نظر به تبین حقیقتی خاص دارد و در صورتی كه جایگاه هر یك از این آیات شناخته نشود، مثلا یك دسته مورد توجه قرار گیرد و دسته ی دیگر نادیده انگاشته شده، یا توجیه و تأویل شود، معرفت دینی به انحراف می گراید، چنان كه در صدر اسلام، دورماندگان از مكتب اهل بیت (ع) به دلیل عدم آشنایی كامل با منطق وحی و عدم تسلط بر مجموعه ی آیات قرآن و ناآگاهی از شیوه ی جمع میان پیام های آن، گرفتار افراط و تفریط شدند، گروهی به جبر گراییدند و دسته ای به تفویض كامل!
این جریان های فكری هر چند در عصر امام صادق (ع) اوج بیشتری یافت، ولی خیزش های آن در عصر امام باقر (ع) نمایان شد.
امام باقر (ع) در رد نظریه ی جبر مطلق و اختیار مطلق می فرمود:
لطف و رحمت الهی به خلق، بیش از آن است كه آنان را به انجام گناهان مجبور سازد، و سپس ایشان را به خاطر كارهایی كه به اجبار انجام داده اند عذاب كند! از سوی دیگر خداوند قاهرتر و نیرومندتر از آن است كه چیزی را اراده كند و تحقق
[ صفحه 85]
نیابد.
از آن حضرت سؤال شد كه مگر میان جبر و اختیار، جایگاه سومی وجود دارد؟
امام باقر (ع) فرمود: آری میان جبر و اختیار مجالسی گسترده تر از فضای آسمان ها و زمین هست. [7] .
راوی حدیث همانند این بیان را به امام صادق (ع) نیز نسبت داده است.
[1] كهف / 39.
[2] انسان / 76؛ تكوير / 81.
[3] اعراف / 155.
[4] شوري / 30.
[5] جاثيه / 22.
[6] انعام / 164؛ اسراء / 15؛ زمر / 39؛ فاطر / 18.
[7] عن ابي جعفر و ابي عبدالله (ع) قالا: ان الله ارحم بخلقه من ان يجبر خلقه علي الذنوب ثم يعذبهم عليها و الله اعز من ان يريد امرا فلا يكون، قال: فسئلا (ع) هل بين الجبر والقدر منزلة ثالثة؟ قالا: نعم اوسع مما بين السماء و الارض. اصول كافي 1 / باب الجبر و القدر، حديث 9.